ગણેશજી કો દૂર્વા, શમીપત્ર તથા મોદક ચઢાને કા રહસ્ય

ગણેશજી કો તુલસી છોડકર સભી પત્ર-પુષ્પ પ્રિય હૈં। અતઃ સભી અનિષિદ્ધ પત્ર-પુષ્પ ઇન પર ચઢાયે જા સકતે હૈં।
તુલસીં વર્જયિત્વા સર્વાણ્યપિ પત્રપુષ્પાણિ ગણપતિપ્રિયાણિ। (આચારભૂષણ)

ગણપતિ કો દૂર્વા અધિક પ્રિય હૈ। અતઃ ઇન્હેં સફેદ યા હરી દૂર્વા અવશ્ય ચઢાની ચાહિયે। દૂર્વા કી ફુનગી મેં તીન યા પાઁચ પત્તી હોની ચાહિયે।
હરિતાઃ શ્વેતવર્ણા વા પંચત્રિપત્રસંયુતાઃ।
દૂર્વાંકુરા મયા દત્તા એકવિંશતિસમ્મિતાઃ।। (ગણેશપુરાણ)

ભગવાન્ ગણેશજી કો 3 યા 5 ગાંઠ વાલી દૂર્વા (દૂબ-ઘાસ) અર્પણ કરને સે વહ પ્રસન્ન હોતે હૈં ઔર ભક્તોં કો મનોવાંછિત ફલ પ્રદાન કરતે હૈં।

પૂજા કે અવસર પર દૂર્વા-યુગ્મ અર્થાત્ દો દૂર્વા તથા હોમ કે અવસર પર તીન દૂર્વાઓં કે ગ્રહણ કા વિધાન તન્ત્રશાસ્ત્ર મેં મિલતા હૈ। ઇસકા તાત્પર્ય યહ હૈ કિ ક ટ પ આદિ સંખ્યા-શાસ્ત્ર સે દૂ 8, ર્વા 4, ‘અંકાનાં વામતો ગતિઃ’ ન્યાય સે 48 સંખ્યા ઉપલબ્ધ હોતી હૈ। ઇસી પ્રકાર ‘જીવ’ (જી 8, વ 4) સે 48 સંખ્યા નિકલતી હૈ। ઇસ સંખ્યા-સામ્ય સે ‘દૂર્વા’ કા અર્થ જીવ હોતા હૈ। જીવ સુખ ઔર દુઃખ ભોગને કે લિયે જન્મ લેતા હૈ। ઇસ સુખ ઔર દુઃખ રૂપ દ્વન્દ કો દૂર્વા-યુગ્મ સે સમર્પણ કિયા જાતા હૈ। હોમ કે અવસર પર તીન દૂર્વાઓં કા ગ્રહણ ઇસ તાત્પર્ય કા અવગમક હૈ – આવણ, કાર્મણ ઔર માયિક રૂપી તીન મલોં કો ભસ્મીભૂત કરના।
ઇસકે સમ્બન્ધ મેં પુરાણ મેં એક કથા કા ઉલ્લેખ મિલતા હૈ – ‘‘એક સમય પૃથ્વી પર અનલાસુર નામક રાક્ષસ ને ભયંકર ઉત્પાત મચા રખા થા। ઉસકા અત્યાચાર પૃથ્વી કે સાથ-સાથ સ્વર્ગ ઔર પાતાલ તક ફૈલને લગા થા। વહ ભગવદ્ ભક્તિ વ ઈશ્વર આરાધના કરને વાલે ઋષિ-મુનિયોં ઔર નિર્દોષ લાગોં કો જિન્દા નિગલ જાતા થા। દેવરાજ ઇન્દ્ર ને ઉસસે કઈ બાર યુદ્ધ કિયા, લેકિન ઉન્હેં હમેશા પરાજિત હોના પડા। અનલાસુર સે ત્રસ્ત હોકર સમસ્ત દેવતા ભગવાન્ શિવ કે પાસ ગએ। ઉન્હોંને બતાયા કિ ઉસે સિર્ફ ગણેશજી હી ખત્મ કર સકતે હૈં, ક્યોંકિ ઉનકા પેટ બડા હૈ ઇસલિયે વે ઉસકો પૂરા નિગલ લેંગે। ઇસ પર દેવતાઓં ને ગણેશ કી સ્તુતિ કર ઉન્હેં પ્રસન્ન કિયા। ગણેશજી ને અનલાસુર કા પીછા કિયા ઔર ઉસે નિગલ ગએ। ઇસસે ઉનકે પેટ મેં કાફી જલન હોને લગી। અનેક ઉપાય કિએ ગએ, લેકિન જ્વાલા શાંત નહીં હુઈ। જબ કશ્યપ ઋષિ કો યહ બાત માલૂમ હુઈ, તો વે તુરન્ત કૈલાશ ગયે ઔર 21 દૂર્વા એકત્રિત કર એક ગાંઠ તૈયાર કર ગણેશજી કો ખિલાઈ, જિસસે ઉનકે પેટ કી જ્વાલા તુરન્ત શાંત હો ગઈ।

શમી-વૃક્ષ કો ‘વહ્નિવૃક્ષ’ ભી કહતે હૈં। વહ્નિપત્ર ગણપતિ કે લિયે પ્રિય વસ્તુ હૈ। ક ટ પ આદિ શાસ્ત્ર સે વ સંખ્યા 4 હ્નિઃ 0। શિક્ષા-ગ્રન્થોં મેં ‘હ્નિ’ અક્ષર કો હ્નિ હ્મ કે રૂપ મેં ઉચ્ચારણ કે લિયે વ્યવસ્થા મિલતી હૈ। અતઃ ‘હ્નિ’ કા 0 શુન્ય અંક હૈ। યહ શિવ કા દ્યોતક હૈ। ‘ચત્વારી વાક્યપરિમિતાપદાનિ’ – પરા, પશ્યન્તી, મધ્યમા ઔર વૈખરી કી 4 સંખ્યા કા પરિચાયક હૈ। શિક્ષા-ગ્રન્થોં મેં શબ્દ કે મૂલાધાર સે નિકલકર મૂર્ધા, કણ્ઠ ઔર તાલ્વાદિકોં સે સમ્બદ્ધ હોકર મુખ સે નિકલને કા પ્રકાર લિખા હૈ। યહાઁ જ્ઞાતવ્ય હૈ કિ ભૂતતત્ત્વરૂપી ગણેશ કા મૂલાધાર સ્થાન હૈ। ઇસ પ્રકાર જાનકર વહ્નિપત્ર સે વિનાયક કો પૂજને સે જીવ બ્રહ્મભાવ કો પ્રાપ્ત કર સકતા હૈ।

શ્રીગણેશજી કો ‘મોદકપ્રિય’ કહા જાતા હૈ। વે અપને એક હાથ મેં મોદક પૂર્ણ પાત્ર રખતે હૈં। ‘મન્ત્ર મહાર્ણવ’ મેં ઉન્મત્ત ઉચ્છિષ્ટગણપતિ કા વર્ણન હૈ -
ચતુર્ભુજં રક્તતનું ત્રિનેત્રં પાશંકુશૌ મોદકપાત્રદન્તૌ।
કરૈર્દધાનં સરસીરૂહસ્થમુન્મત્તમુચ્છિષ્ટગણેશમીડે।।

‘મન્ત્ર મહાર્ણવ’ મેં એક ધ્યાન મેં શ્રીગણેશ કી સૂઁડ કે અગ્રભાગ પર મોદક ભૂષિત હૈ -
કવષાણાકુંશાવક્ષસૂત્રં ચ પાશં દધાનં કરૈર્મોદકં પુષ્કરેણ।
સ્વપત્ન્યા યુતં હેમભૂષામ્બરાઢ્યં ગણેશં સમુદ્યદ્દિનેશાભમીડે।।
મોદક કો મહાબુદ્ધિ કા પ્રતીક બતાયા ગયા હૈ। ‘એલીમેંટસ આૅફ આઇકોનોગ્રાફી’ મેં ઉલ્લેખ હૈ કિ ત્રિવેન્દ્રમ્ મેં સ્થાપિત કેવલ ગણપતિ મૂર્તિ કે હાથોં મેં અંકુશ, પાશ, મોદક ઔર દાઁત શોભિત હૈ। મોદક આગે કે બાઁયે હાથ મેં સુશોભિત હૈ। મોદક ધારી ગણેશ કા ચિત્રણ હૈ -
…………………………………………રૂપમાદધે।
ચતુર્ભુજં મહાકાયં મુકુટાટોપમસ્તકમ્।
પરશું કમલં માલાં મોદકાનાવહત્।। (ગણેશપુ., ઉપા. 21। 22)
હિમાચલ ને ભગવતી પાર્વતી કો શ્રીગણેશ કા ધ્યાન કરને કી જો વિધિ બતાયી હૈ, ઉસમેં ઉન્હોનેં મોદક કા ઉલ્લેખ કિયા હૈ -
એકદન્તં શૂપકર્ણં ગજવક્ત્રં ચતુર્ભુંજં।।
પાશાંકુશધરં દેવં મોકાન્ બિભ્રતં કરૈ। (ગણેશપુ., ઉપા. 49। 21-22)

પદ્મપુરાણ કે અનુસાર (સૃષ્ટિખણ્ડ 61। 1 સે 63। 11) – એક દિન વ્યાસજી કે શિષ્ય મહામુનિ સંજય ને અપને ગુરૂદેવ કો પ્રણામ કરકે પ્રશ્ન કિયા કિ ગુરૂદેવ! આપ મુઝે દેવતાઓં કે પૂજન કા સુનિશ્ચિત ક્રમ બતલાઇયે। પ્રતિદિન કી પૂજા મેં સબસે પહલે કિસકા પૂજન કરના ચાહિયે ? તબ વ્યાસજી ને કહા – સંજય વિઘ્નોં કો દૂર કરને કે લિયે સર્વપ્રથમ ગણેશજી કી પૂજા કરની ચાહિયે। પૂર્વકાલ મેં પાર્વતી દેવી કો દેવતાઓં ને અમૃત સે તૈયાર કિયા હુઆ એક દિવ્ય મોદક દિયા। મોદક દેખકર દોનોં બાલક (સ્કન્દ તથા ગણેશ) માતા સે માઁગને લગે। તબ માતા ને મોદક કે પ્રભાવોં કા વર્ણન કર કહા કિ તુમમેં સે જો ધર્માચરણ કે દ્વારા શ્રેષ્ઠતા પ્રાપ્ત કરકે આયેગા, ઉસી કો મૈં યહ મોદક દૂઁગી।
માતા કી ઐસી બાત સુનકર સ્કન્દ મયૂર પર આરૂઢ હો મુહૂર્તભર મેં સબ તીર્થોં કી સ્ન્નાન કર લિયા। ઇધર લમ્બોદરધારી ગણેશજી માતા-પિતા કી પરિક્રમા કરકે પિતાજી કે સમ્મુખ ખડે હો ગયે। તબ પાર્વતીજી ને કહા- સમસ્ત તીર્થોં મેં કિયા હુઆ સ્ન્નાન, સમ્પૂર્ણ દેવતાઓં કો કિયા હુઆ નમસ્કાર, સબ યજ્ઞોં કા અનુષ્ઠાન તથા સબ પ્રકાર કે વ્રત, મન્ત્ર, યોગ ઔર સંયમ કા પાલન- યે સભી સાધન માતા-પિતા કે પૂજન કે સોલહવેં અંશ કે બરાબર ભી નહીં હો સકતે। ઇસલિયે યહ ગણેશ સૈકડોં પુત્રોં ઔર સૈકડોં ગણોં સે ભી બઢકર હૈ। અતઃ દેવતાઓં કા બનાયા હુઆ યહ મોદક મૈં ગણેશ કો હી અર્પણ કરતી હૂઁ। માતા-પિતા કી ભક્તિ કે કારણ હી ઇસકી પ્રત્યેક યજ્ઞ મેં સબસે પહલે પૂજા હોગી। તત્પશ્ચાત્ મહાદેવજી બોલે- ઇસ ગણેશ કે હી અગ્રપૂજન સે સમ્પૂર્ણ દેવતા પ્રસન્ન હોં।
ગણપત્યથર્વશીર્ષ મેં લિખા હૈ -
‘‘યો દૂર્વાકુંરૈર્યજતિ સ વૈશ્રવણોપમો ભવતિ। યો લાજૈર્યજતિ સ યશોવાન્ ભવતિ, સ મેધાવાન્ ભવતિ। યો મોદકસહસ્ત્રેણ યજતિ સ વાંછિતફલમવાપ્નોતિ।……………….’’
અર્થાત્ ‘જો દૂર્વાકુંરોં દ્વારા યજન કરતા હૈ, વહ કુબેર કે સમાન હો જાતા હૈ। જો લાજા (ધાન-લાઈ) કે દ્વારા યજન કરતા હૈ, વહ યશસ્વી હોતા હૈ, મેધાવાન્ હોતા હૈ। જો સહસ્ત્ર (હજાર) મોદકોં કે દ્વારા યજન કરતા હૈ, વહ મનોવાંછિત ફલ પ્રાપ્ત કરતા હૈ।’ શ્રી ગણપતિ કી દૂર્વાકુંર સે પ્રિયતા તથા મોદકપ્રિયતા કો પ્રદર્શિત કરતા હૈ।
દેવતાઓં ને મોદકોં સે વિઘ્નરાજ ગણેશ કી પૂજા કી થી-
‘લડ્ડુકૈશ્ચ તતો દેવૈર્વિઘ્નનાથસ્સમર્ચિતઃ।। (સ્કન્દપુ., અવન્તી. 36। 1)
ઉપરોક્ત પૌરાણિક આખ્યાન સે ગણેશ જી કી મોદકપ્રિયતા કી પુષ્ટિ હોતી હૈ।
ગણેશજી કો મોદક યાની લડ્ડૂ કાફી પ્રિય હૈં। ઇનકે બિના ગણેશજી કી પૂજા અધૂરી હી માની જાતી હૈ। ગોસ્વામી તુલસીદાસજી ને વિનય પત્રિકા – 1 મેં કહા હૈ -
ગાઇયે ગનપતિ જગબંદન। સંકર-સુવન ભવાની-નંદન।।
સિદ્ધિ-સદન ગજ બદન વિનાયક। કૃપા-સિંધુ સુન્દર સબ લાયક।।
મોદકપ્રિય મુદ મંગલદાતા। વિદ્યા વારિધિ બુદ્ધિ વિધાતા।।
શ્રીજ્ઞાનેશ્વરજી ને શબ્દબ્રહ્મ ગણેશ કે રૂપ-વર્ણન મેં ઉનકે હાથ મેં શોભિત મોદક કો પરમ મધુર અદ્વૈત વેદાન્ત કા રૂપક બતાયા હૈ -
‘વેદાન્તુ તો મહારસુ। મોદક મિરવે।’ (જ્ઞાનેશ્વરી 1। 11)
પ્રસિદ્ધ શ્રીગણેશ આરતી મેં જન-જન ગાતા હૈ – ‘…………..લડુવન કા ભોગ લગે સંત કરે સેવા।’
પં. શ્રીપટ્ટાભિરામ શાસ્ત્રી, મીમાંસાચાર્ય ને કલ્યાણ શ્રીગણેશ અંક વર્ષ 48 અંક 1 પૃષ્ઠ 151-152 પર ગણેશજી કો દૂર્વા, શમીપત્ર તથા મોદક ચઢાને કા રહસ્ય કી અત્યન્ત સુન્દર વ્યાખ્યા કી હૈ -
‘………………મોદ-આનન્દ હી મોદક હૈ -‘આનન્દો મોદઃ પ્રમોદઃ’ શ્રુતિ હૈ। ઇસકા પરિચાયક હૈ – ‘મોદક’। મોદક કા નિર્માણ દો-તીન પ્રકાર સે હોતા હૈ। કઈ લોગ બેસન કો ભૂઁજકર ચીની કી ચાસની બનાકર લડ્ડૂ બનાતે હૈં। ઇસકો ‘મોદક’ કહતે હૈં। યહ મૂઁગ કે આટે સે ભી બનાયા જાતા હૈ। કતિપય લોગ ગરી યા નારિયલ કે ચૂર્ણ કો ગુડ-પાક કર, ગેહૂઁ, જૌ યા ચાવલ સે આટે કો સાનકર કવચ બનાકર, ઉસમેં સિદ્ધ ગુડપાક કો થોડા રખકર ઘી મેં તલ લેતે હૈં યા વાષ્પ સે પકાતે હૈં। આટે કે કવચ મેં જિસ ગુડપાક કો રખતે હૈં, ઉસકા ‘પૂર્ણમ્’ નામ હૈ। ‘પૂર્ણમ્’ સે 51 સંખ્યા નિકલતી હૈ। યહ સંખ્યા અકારાદિ 51 અક્ષરોં કી પરિચાયિકા હૈ। યહી તન્ત્રશાસ્ત્ર મેં ‘માતૃકા’ કહલાતી હૈ। ‘ન ક્ષરજીતિ અક્ષરમ્’ – નાશરહિત પરિપૂર્ણ સચ્ચિદાનન્દ બ્રહ્મશક્તિ કા યહ દ્યોતક હૈ। પૂર્ણ બ્રહ્મતત્ત્વ માયા સે આચ્છાદિત હોને સે વહ દીખતા નહીં, યહ હમેં ‘મોદક’ સિખલાતા હૈ। ગુડપાક આનન્દપ્રદ હૈ। ઉસકો આટે કા કવચ છિપાતા હૈ। વહ આસ્વાદ સે હી ગમ્ય હૈ, ઇસી પ્રકાર બ્રહ્મતત્ત્વ સ્વાનુભવૈક-ગમ્ય હૈ। વિનાયક ભગવાન્ કે હાથ મેં ઇસ મોદક કો રખતે હૈં તો વે સ્વાધીનમાય, સ્વાધીનપ્રપંચ આદિ શબ્દોં મેં વ્યવહૃત હોતે હૈ।